H άλλη όψη του διαδικτύου: Eθισμός και… απεξάρτηση
Του Γιώργου Κουλουρά
Η πραγματική ζωή δεν είναι μέσα στον υπολογιστή, αλλά έξω από αυτόν. Το διαδίκτυο μας βοηθά να την κάνουμε ευκολότερη και πιο δημιουργική αλλά σίγουρα δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να την αντικαταστήσει.
Οι περισσότεροι νέοι στην εποχή μας, με ένα απλό κλικ μπορούν να βρεθούν σε μια εικονική πραγματικότητα, όπου τα πάντα είναι κυριολεκτικά στο χέρι τους. Δεν είναι τυχαίο ότι το διαδίκτυο αποτελεί για τους περισσότερους από μας αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας.
Ο καθένας χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για διαφορετικούς λόγους. Οι μεγαλύτεροι για επαγγελματικούς λόγους, οι μικρότεροι για παιχνίδια, μουσική και chat και όλοι μαζί για μια σύντομη και ξεκούραστη περιήγηση στον κόσμο. Το internet αποτελεί πολύτιμο εργαλείο γνώσης και μέσο εξοικείωσης με την τεχνολογία και μάλιστα με γρήγορο και άμεσο τρόπο.
Τι γίνεται όμως όταν το Internet μετατρέπεται σε εθισμό; Και μάλιστα σε έναν εθισμό που πια εξομοιώνεται από την ψυχιατρική κοινότητα με τον εθισμό στο αλκοόλ ή τα ναρκωτικά; Τι είναι η εξάρτηση από το διαδίκτυο; Ποια είναι τα βασικά συμπτώματα του εθισμού; Τι περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα απεξάρτησης;
Το thepaper.gr συνάντησε την ψυχίατρο και υπεύθυνη του τμήματος Θεραπείας & Αντιμετώπισης Προβληματικής Χρήσης Διαδικτύου για Ενήλικες στα πλαίσια της μονάδας απεξάρτησης “18 Άνω” Ψ. Ν.Α., κα Στέλλα Χρηστίδη, για να μας απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα.
Πόσα χρόνια λειτουργεί το Τμήμα Προβληματικής Χρήσης του Διαδικτύου;
Το τμήμα προβληματικής χρήσης του διαδικτύου λειτουργεί στα πλαίσια της Μονάδας Απεξάρτησης 18 Άνω του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής «Δαφνί» από το 2009 έως και σήμερα. Η ανάγκη λειτουργίας ενός τέτοιου εξειδικευμένου τμήματος καθορίστηκε από μια σειρά παραγόντων όπως η προοδευτική αύξηση της προσβασιμότητας στο διαδίκτυο όλο και περισσότερων νέων ανθρώπων και η παράλληλη πολυπαραγοντική αύξηση της ευαλωτότητας αυτών στη κατάχρηση του, καθώς και το γεγονός ότι εκείνη την εποχή δεν υπήρχε καμία αντίστοιχη δομή για ενήλικες στη χώρα μας. Το τμήμα απευθύνεται αποκλειστικά σε ενήλικες που κάνουν εξαρτητική χρήση του διαδικτύου ανεξάρτητα από τον υποτύπο εθισμού ή την ταυτόχρονη ύπαρξη μιας άλλης ψυχιατρικής διάγνωσης (συννοσηρότητα).
Το τμήμα προβληματικής χρήσης του διαδικτύου ξεκίνησε τη λειτουργία του χάρη στην ευαισθητοποίηση και τη βαθειά γνώση της εξάρτησης της Ψυχιάτρου Κατερίνας Μάτσα Διευθύντριας της Μονάδας Απεξάρτησης 18 Άνω εκείνη την περίοδο και του Ψυχολόγου Βασίλη Σταυρόπουλου Επιστημονικά Υπευθύνου του Τμήματος Προβληματικής Χρήσης του Διαδικτύου από την αρχή λειτουργίας του έως και ένα χρόνο πριν.
Πόσα άτομα έχουν απευθυνθεί σε σας για συμβουλές;
Κάθε χρόνο δεχόμαστε περισσότερα από 150 αιτήματα βοήθειας και θεραπείας. Τα αιτήματα βοήθειας αρχικά μπορεί να προέρχονται από γονείς νεαρών ενηλίκων χρηστών οι οποίοι γίνονται το ίδιο δεκτοί από την υπεύθυνη υποδοχής προκειμένου να λάβουν θεραπευτικές κατευθύνσεις, τόσο για τους ίδιους όσο και για τα παιδιά τους, τα οποία τις περισσότερες φορές προσέρχονται στο τμήμα μας σε δεύτερο χρόνο.
Πώς ορίζεται η εξάρτηση από το διαδίκτυο;
Το Διαδίκτυο είναι πλέον αναπόσπαστο, ακόμη και αναπόφευκτη, μέρος της καθημερινής ζωής πολλών ανθρώπων. Χρησιμοποιείται για την αποστολή μηνυμάτων, τη διεξαγωγή επιχειρήσεων, την ανάγνωση ειδήσεων και πολλά άλλα. Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες έχουν αρχίσει να επικεντρώνονται στην σχέση που ορισμένοι άνθρωποι αναπτύσσουν με κάποιες πτυχές του Διαδικτύου, όπως για παράδειγμα τα online διαδικτυακά παιχνίδια. Οι «παίκτες» παίζουν ψυχαναγκαστικά, αποκλείοντας άλλα ενδιαφέροντα ενώ η επίμονη και συνεχιζόμενη ενασχόλησή τους με το διαδίκτυο μπορεί να τους οδηγήσει σε κλινικά σημαντική καταπόνηση.
Τα άτομα αυτά θέτουν σε κίνδυνο την ακαδημαϊκή ή επαγγελματική τους καριέρα λόγω του χρόνου που περνούν παίζοντας, ενώ βιώνουν συμπτώματα στέρησης όταν ο χρόνος αυτός περιορίζεται. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι πολλές μελέτες δείχνουν ότι στα άτομα που είναι απορροφημένα στο Διαδίκτυο και κυρίως στα διαδικτυακά παιχνίδια, ορισμένες νευρολογικοί οδοί ενεργοποιούνται με τον ίδιο άμεσο και έντονο τρόπο όπως συμβαίνει στον εγκέφαλο ενός ατόμου που κάνει χρήση ναρκωτικών ουσιών.
Είναι λοιπόν φανερό ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα εξάρτηση η οποία αφορά ένα σημαντικό αριθμό ανθρώπων, όλων των ηλικιών γεγονός που μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε αυτό το νέο φαινόμενο έγκαιρα και αποτελεσματικά βασιζόμενοι στα επιστημονικά δεδομένα και εξετάζοντας όλες τις κοινωνικές, συναισθηματικές, ψυχολογικές παραμέτρους που το καθορίζουν.
Ποιον, θεωρείτε, τον κυριότερο παράγοντα που τους εθίζει περισσότερο;
Οι μελέτες δείχνουν ότι η κοινωνικοποιητική δυνατότητα του διαδικτύου είναι ίσως, το ισχυρότερο στοιχείο «γοητείας» του παγκόσμιου ιστού. Αναφέρεται ενδεικτικά, ότι η προσθήκη διαδραστικών εφαρμογών σε μία ιστοσελίδα, αναβαθμίζει τα επίπεδα ικανοποίησης των επισκεπτών και διευρύνει την αποδοχή της από το κοινό. Στην ίδια κατεύθυνση επισημαίνεται η σχετικά πρόσφατη, σημαντική αύξηση των ιστοτόπων κοινωνικής δικτύωσης. Επιπρόσθετα, «υπερβολικές» για πολλούς, ποσότητες χρόνου φαίνεται να δαπανούνται σε αλληλεπιδράσεις μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, δωμάτια ηλεκτρονικής συζήτησης, διαδικτυακά παιχνίδια κ.α.. Βέβαια πρέπει να πούμε ότι οι δυνατότητες του ιστού, όσο κοινωνικοποιητικές είναι σε ηλεκτρονικό επίπεδο, τόσο απομονωτικές μπορεί να καταλήξουν να είναι σε πραγματικό.
Ένας κρίσιμος, ψυχολογικός, προβλεπτικός παράγοντας για τον εθισμό στο διαδίκτυο, είναι η ανάγκη μετριασμού έντονων αρνητικών συναισθημάτων. Ως άλλη όψη, του ίδιου ωστόσο παράγοντα, θα μπορούσε να εκληφθεί η ανάγκη για εξασφάλιση θετικών βιωμάτων, που ικανοποιείται από τη χρήση υπηρεσιών του ιστού, μέσα από αισθήματα ενθουσιασμού, ανεξαρτησίας και απελευθέρωσης, όσο κάποιος είναι σε σύνδεση.
Ουσιαστικά το διαδίκτυο επιτρέπει στα άτομα, που πιέζονται από την πραγματικότητα που βιώνουν, εξωτερική ή εσωτερική, να αποσυμπιέζουν τη προσωπικότητά τους, λειτουργώντας πολλές φορές μέσα από έναν χαρακτήρα που απέχει από τον πραγματικό.
Είναι συχνό, ένα άτομο που αντιμετωπίζει άγχος, κατάθλιψη, απομόνωση, φόβο, σε ένα περιβάλλον γενικότερης κρίσης και κατ΄επέκταση ψυχοπιεστικό, να αναπτύσσει τάσης φυγής μέσα από την αναζήτηση ανακούφισης. Οι τάσεις αυτές συμπληρώνονται και ικανοποιούνται από τα χαρακτηριστικά του διαδικτύου, που το καθιστούν προσκλητικό-προκλητικό για το χρήστη, όπως η ευκολία πρόσβασης, η ανωνυμία, η παραμόρφωση του πραγματικού χρόνου, η δυνατότητα έκφρασης συναισθημάτων και συμπεριφορών χωρίς ανησυχία για τις συνέπειες.
Η εξάρτηση λοιπόν από το διαδίκτυο όπως και κάθε μορφή εξάρτησης είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο όπου μια σειρά ατομικών, ψυχολογικών, συναισθηματικών, οικογενειακών, κοινωνικών παραγόντων συντελούν στην εμφάνιση και παγίωσή της.
Προτείνεται η ύπαρξη πέντε υποτύπων εξαρτητικής χρήσης διαδικτύου: 1) Εξάρτηση από τις Διαδικτυακές σχέσεις (Παιχνίδια Ρόλων, Ιστότοποι Κοινωνικής Δικτύωσης) 2) Εξάρτηση από τη διαδικτυακή σεξουαλικότητα (Διαδικτυακή Πορνογραφία) 3) Παρορμητική Χρήση Διαδικτύου (Διαδικτυακός Τζόγος, Παρορμητικές Αγορές μέσω Διαδικτύου) 4) Εξάρτηση από τη Συλλογή Πληροφοριών στο Διαδίκτυο 5) Κατάχρηση Υπολογιστή. Οι παραπάνω υποτύποι αξιολογούνται ως ενεργοί όταν πληρούνται τα ακόλουθα πέντε κριτήρια: (1) Μία συνήθεια, ως αποτέλεσμα μίας μακράς σειράς επιλογών. (2) Εξάρτηση από κάτι ουσιαστικό για τη λειτουργία του ατόμου. (3) Παρόρμηση προς μία καταστροφική συμπεριφορά (4) Στερητικές συμπεριφορές (5) επιβλαβείς αρνητικές συνέπειες εξαιτίας της ενεργοποίησης της συμπεριφοράς.
Ποια είναι τα βασικά συμπτώματα του εθισμού;
Για τα άτομα τα οποία είναι εξαρτημένα από το διαδίκτυο ο κόσμος είναι πληκτικός και κενός, περνούν την περισσότερη ώρα της ημέρας στο διαδίκτυο ή σκέφτονται τη στιγμή που θα ξαναπλοηγηθούν. Όταν διακόπτεται η σύνδεση θυμώνουν και γίνονται νευρικά και ευερέθιστα. Χάνουν την αίσθηση του πραγματικού χρόνου, με αποτέλεσμα να παραμένουν σε σύνδεση περισσότερο από ό,τι αρχικά σχεδίαζαν.
Εμφανίζουν υπερβολική κούραση και ημερήσια υπνηλία καθώς δεν έχουν σταθερό ωράριο ύπνου. Κρύβουν από τους άλλους το χρόνο που περνούν στον ιστό ενώ εμφανίζουν σημαντική πτώση της ακαδημαϊκής τους επίδοσης. Παραμελούν τις αγαπημένες τους δραστηριότητες, είναι κοινωνικά αποσυρμένα, αφού προτιμούν να είναι στο διαδίκτυο από το να σχετίζονται με άλλους. Καθώς δεν αντιλαμβάνονται την αποδιοργάνωση της ζωής τους και τις συνέπειες της προβληματικής χρήσης τους σε ψυχολογικό, κοινωνικό και ακαδημαϊκό επίπεδο συνεχίζουν την ενασχόληση στον ίδιο βαθμό.
Τι περιλαμβάνει ένα πρόγραμμα απεξάρτησης
Το Τμήμα προβληματικής Χρήσης του Διαδικτύου λειτουργεί ως εξής:
α) Προϋποθέσεις Θεραπείας:
H συναίνεση του θεραπευόμενου. Λόγω της ιδιαίτερης φύσης της ψυχοθεραπείας η εθελοντική συμμετοχή του θεραπευόμενου είναι προϋπόθεση της ένταξής του στο πρόγραμμα. Ενθαρρύνεται η παράλληλη παρέμβαση στο περιβάλλον του εξαρτημένου με στόχο τόσο την κινητοποίηση του, πρίν την εγκαθίδρυση της αποχής του, όσο και την πρόληψη της υποτροπής του μετά από αυτή.
β) Σταδιοποίηση και Κεντρικές Έννοιες του Θεραπευτικού Προγράμματος
Η θεραπεία απεξάρτησης από το διαδίκτυο εξελίσσεται σε τρείς φάσεις : 1) Υποδοχή και Ευαισθητοποίηση 2) Ψυχολογική Απεξάρτηση και 3) Μεταθεραπευτική παρακολούθηση.
Υποδοχή και ευαισθητοποίηση:
Γίνεται υποδοχή από ψυχολόγο μέλος της θεραπευτικής ομάδας που διαρκεί 2-3 συνεδρίες. Μετά τη δεύτερη συνεδρία υποδοχής ο θεραπευόμενος συμπληρώνει ερωτηματολόγια και παραπέμπεται σε ψυχιατρική εκτίμηση. Κατόπιν οι θεραπευτικές διαδικασίες στις οποίες επιβάλλεται η συμμετοχή του θεραπευομένου είναι η εβδομαδιαία ατομική του συνεδρία και η συμμετοχή του στην ομάδα ευαισθητοποίησης. Η φάση αυτή στοχεύει στην αποσαφήνιση και ενίσχυση του θεραπευτικού αιτήματος και τη σύναψη θεραπευτικού συμβολαίου (συμφωνία τήρησης ορίου 2 ωρών χρήσης του διαδικτύου την ημέρα και μηδενικός χρόνος στην εφαρμογή εθισμού). Στην περίοδο της κινητοποίησης η είσοδος του θεραπευόμενου σε ομαδικές διαδικασίες δεν προϋποθέτει την αποχή του. Η φάση αυτή λειτουργεί τρείς περίπου μήνες ανάλογα με το χρονικό σημείο εκπλήρωσης για κάθε θεραπευόμενο των στόχων μετάβασης στην επόμενη
Ψυχολογική Απεξάρτηση:
Μετά την τήρηση του ορίου της αποχής, ακολουθεί ο αποχαιρετισμός της ομάδας ευαισθητοποίησης και η είσοδος σε ομάδα 
ψυχοθεραπείας. Κριτήρια για την είσοδο στην ομάδα είναι η διάρκεια και η σταθερότητα της αποχής, η ποιότητα της θεραπευτικής συμμαχίας και η ύπαρξη ενός πυρήνα θεραπευομένων με υγιείς μεταξύ τους σχέσεις για την έναρξη λειτουργίας της. Παράλληλα διεξάγεται προετοιμασία μετά από ατομικά ραντεβού για τη διεξαγωγή ομάδας δραματοθεραπείας και ομάδας θεατρικής έκφρασης με την ίδια σύνθεση. Τέλος ο θεραπευόμενος συμμετέχει στην ομάδα πλαισίου που αποτελείται από το σύνολο των ομάδων ψυχοθεραπείας της φάσης της ψυχολογικής απεξάρτησης και το σύνολο των μελών της θεραπευτικής ομάδας. Θεραπευτικοί στόχοι στη φάση αυτή είναι η νοηματοδότηση της εξαρτητικής συμπεριφοράς και η αποκάλυψη των αιτίων της, η εδραίωση της αποχής και η καλλιέργεια διαπροσωπικών δεξιοτήτων και δεσμών αποτρεπτικών για υποτροπή σε επόμενη φάση.
Μεταθεραπευτική Παρακολούθηση:
Η φάση της μεταθεραπευτικής παρακολούθησης περιλαμβάνει δεκαπενθήμερες ατομικές και ομαδικές συνεδρίες για έξι μήνες. Στην περίοδο της μεταθεραπευτικής παρακολούθησης πρωτογενής στόχος είναι η υπεράσπιση της αντοχής του θεραπευτικού αποτελέσματος και η πρόληψη της υποτροπής. Ο στόχος αυτός δευτερογενώς συνεπάγεται την αναζήτηση και εγκατάσταση άλλων ρόλων και δραστηριοτήτων στην καθημερινότητα του θεραπευόμενου, ικανών να του αποφέρουν το θετικό συναίσθημα που χρειάζεται και να τον προστατέψουν από ψυχοπιεστικές συνθήκες και σχέσεις. Εύλογα η αυτονόμηση και η διαφοροποίηση, με τη συστημική έννοια, του θεραπευόμενου από το περιβάλλον προέλευσής του, αποτελούν προϋποθέσεις ολοκλήρωσης της φάσης αυτής.
Παράλληλη Παρέμβαση:
Στο σύνολο της διάρκειας εξέλιξης των παραπάνω φάσεων, τα σημαντικά πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος των θεραπευομένων, παρακολουθούνται σε συνεδρίες παράλληλης παρέμβασης.
Θεραπευτική Ομάδα
Η θεραπευτική ομάδα του τμήματος αποτελείται από ψυχίατρο, κλινικούς ψυχολόγους, δραματοθεραπευτή, νοσηλεύτρια, κοινωνική λειτουργό, ειδικούς θεραπευτές και έναν τεχνικό πληροφορικής.
Τι θα συμβουλεύατε τους νέους και τους γονείς τους;
Σύμφωνα με την Ψυχίατρο Κ. Μάτσα «η εξάρτηση δεν είναι το πρόβλημα αλλά αποτελεί το πρόσωπο του προβλήματος». Αυτό ισχύει για όλες τις εξαρτήσεις αλλά μιλώντας για το διαδίκτυο δεν μπορούμε παρά να το επιβεβαιώσουμε. Πίσω από την κατάχρηση του διαδικτύου κρύβεται η μοναξιά, η απομόνωση, ο κάθε είδους εκφοβισμός, η κατάθλιψη και το άγχος, η έλλειψη επικοινωνίας και οι χαοτικές σχέσεις στην οικογένεια, η ανεργία και η κοινωνική κρίση, η ανάγκη για διάλογο και ελευθερία, η έλλειψη μόρφωσης και σωστής εκπαίδευσης. Από την άλλοι οι γονείς ως «ψηφιακοί μετανάστες» δεν καταλαβαίνουν τους κινδύνους και συχνά στις μικρές ηλικίες, τα ωθούν οι ίδιοι προς την κατάχρηση του διαδικτύου κρατώντας τα απασχολημένα στον υπολογιστή προκειμένου να έχουν περισσότερο διαθέσιμο χρόνο για τις δικές τους ασχολίες.
Ο έφηβος μπορεί να εμφανίζει διάφορα συμπτώματα εξάρτησης ή ακόμη και ψυχικής νόσου τα οποία όμως δεν γίνονται αντιληπτά έγκαιρα με αποτέλεσμα το πρόβλημα να μεγαλώνει. Από την εμπειρία μας προκύπτει ότι οι γονείς κινητοποιούνται και ζητούν βοήθεια από τον ειδικό, συνήθως μετά την πτώση της σχολικής ή πανεπιστημιακής επίδοσης όταν τα παιδιά τους είναι ήδη εξαρτημένα και υπολείπονται και σε άλλους τομείς της ζωής τους.
Φαίνεται λοιπόν ότι η λύση του προβλήματος είναι πολυπαραγοντική όπως και η αιτία του. Αυτό που θεωρούμε σημαντικό είναι η έγκαιρη διάγνωση του προβλήματος, τόσο της κατάχρησης του διαδικτύου όσο και μιας υποκείμενης ψυχικής νόσου, στην οποία διάγνωση είναι σημαντική η συμμετοχή και των εκπαιδευτικών κυρίως όταν πρόκειται για εφήβους.
Οι γονείς θα ήταν καλό να είναι ενήμεροι σχετικά με τις δυνατότητες του διαδικτύου έτσι ώστε να είναι σε θέση να ακολουθούν τα παιδιά τους, να κατανοούν τη γλώσσα τους και να μοιράζονται μαζί τους διάφορους προβληματισμούς, με σκοπό να μην υποτιμούν το πρόβλημα όταν παρουσιαστεί αλλά και να μην ανησυχούν χωρίς λόγο μπροστά σε μια κανονική χρήση.
Όμως αυτό που είναι περισσότερο σημαντικό είναι οι νέοι να μεγαλώνουν μέσα σε λειτουργικές οικογένειες, να μορφώνονται σωστά, να αποκτούν κοινωνικές δεξιότητες, να μαθαίνουν να αξιοποιούν και να απολαμβάνουν όλες τις αισθήσεις τους, να κάνουν σχέσεις πραγματικές, να ασχολούνται με τον αθλητισμό και τις τέχνες, να εκφράζουν ελευθέρα τη γνώμη τους και τα συναισθήματά τους, να μην φοβούνται να μιλήσουν για ό,τι τους απασχολεί και τους φοβίζει.
Η πραγματική ζωή δεν είναι μέσα στον υπολογιστή, αλλά έξω από αυτόν. Το διαδίκτυο μας βοηθά να την κάνουμε ευκολότερη και πιο δημιουργική αλλά σίγουρα δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να την αντικαταστήσει.