Του Leonid Bershidsky
Όταν κάποιος όπως ο Μπόρις Μποντάρεφ, ένας Ρώσος σύμβουλος των Ηνωμένων Εθνών στη Γενεύη, κλείνει με πάταγο την πόρτα στον εργοδότη του, στο Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας και στην ίδια τη χώρα καταγωγής του, είναι φυσικό να αναρωτηθεί κανείς εάν το σύστημα του Βλαντιμίρ Πούτιν παρουσιάζει ρωγμές, τρεις μήνες μετά την έναρξη της επαίσχυντης περιπέτειας του Ρώσου δικτάτορα στην Ουκρανία.
Η απάντηση, ωστόσο, είναι «στην πραγματικότητα, όχι». Παρά τη σχετική αποτυχία της εισβολής μέχρι στιγμής, οι επιφανείς αποστάτες είναι εντυπωσιακά λίγοι σε αριθμό. Το ρωσικό κατεστημένο δεν βρίσκεται ένα βήμα πριν την έκρηξη.
Η παραμονή έχει περισσότερα ατού από την αποστασία
Για το μεγαλύτερο μέρος του κατεστημένου της εποχής του Πούτιν, η συνέχεια στο ίδιο μοτίβο έχει περισσότερα θετικά σε σχέση με μια αυτομόληση στη Δύση.
Ο Μποντάρεφ, διπλωμάτης μεσαίας κλίμακας, ειδικευμένος στον έλεγχο όπλων, είναι ο πιο υψηλόβαθμος αποστάτης του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών μέχρι στιγμής. Κανένας υφυπουργός ή πρεσβευτής δεν έκανε επίδειξη εγκατάλειψης του πλοίου, ακόμη κι όταν ο Σεργκέι Λαβρόφ, ο υπουργός τους, παραμέρισε κάθε πρόσχημα διπλωματίας και εντάχθηκε ολοκληρωτικά στην προσπάθεια προπαγάνδισης υπέρ του πολέμου, δηλώνοντας ότι ο εβραίος πρόεδρος της Ουκρανίας, Βολόντιμιρ Ζελένσκι, θα μπορούσε εύκολα να είναι ναζί επειδή ο Αδόλφος Χίτλερ – σύμφωνα με τον Λαβρόφ – είχε «εβραϊκό αίμα».
Ακόμη κι έτσι, ο Μποντάρεφ χρειάστηκε τρεις μήνες από την έναρξη του πολέμου και τρεις εβδομάδες από τα αντισημιτικά σχόλια του Λαβρόφ για να παραιτηθεί και να εκφράσει κάποια διπλωματικά ήπια κριτική στον υπουργό του, ο οποίος, όπως έγραψε ο Μποντάρεφ, «προχωρεί συνεχώς σε αντιφατικές δηλώσεις».
Μετρημένοι στα δάχτυλα
Άλλοι αποστάτες άξιοι καταγραφής; Υπάρχει ο Ανατόλι Τσουμπάις, ο επί μακρόν επικεφαλής της δημόσιας διοίκησης της Ρωσίας, ο οποίος παραιτήθηκε αθόρυβα από την τελευταία, ασήμαντη θέση του ως ειδικός εκπρόσωπος του Πούτιν για τη βιώσιμη ανάπτυξη και έφυγε από τη Ρωσία χωρίς να πει τίποτε δημοσίως ενάντια στον πόλεμο.
Αρκετοί προπαγανδιστές και αξιωματούχοι της κρατικής τηλεόρασης έχουν πηδήξει από το πλοίο με θεαματικό τρόπο, όπως η Μαρίνα Οβσιανίκοβα του Channel One, η οποία διέκοψε τη μετάδοση πηδώντας ξαφνικά μπροστά στην κάμερα με ένα αντιπολεμικό σήμα ή όπως δύο συντάκτες του ήπια φιλικού προς το Κρεμλίνο ιστότοπου lenta.ru, που κατάφεραν για πολύ λίγο να αντικαταστήσουν το περιεχόμενο της σελίδας με υλικό κατά του Πούτιν. Άλλοι έφυγαν πιο αθόρυβα, όπως ο Κιρίλ Καρνόβιτς-Βαλούα, ανώτερο διευθυντικό στέλεχος στο ρωσικό κρατικό δίκτυο προπαγάνδας RT, ο οποίος έκανε γνωστό ότι η ομάδα δημιουργικού του RT της οποίας ηγείτο θα προτιμούσε να συνεχίσει να λειτουργεί ως start-up παρά να συνεχίσει να εργάζεται για το κρατικά χρηματοδοτούμενο αυτό δίκτυο.
Μια χούφτα προσωπικοτήτων του επιχειρηματικού κόσμου καταδίκασαν την εισβολή στην Ουκρανία, με τον πιο σημαντικό εξ αυτών να είναι ο δισεκατομμυριούχος Όλεγκ Τινκόφ. Ουκρανικά και ορισμένα διεθνή μέσα ενημέρωσης ασχολήθηκαν επίσης με την ιστορία του Ιγκόρ Βολομπούγεφ, αντιπροέδρου της Gazprombank, η οποία εξυπηρετεί τα συμβόλαια εξαγωγής φυσικού αερίου της Ρωσίας: ο γεννημένος στην Ουκρανία Βολομπούγεφ όχι μόνο παράτησε τη δουλειά του, αλλά μετακόμισε στην πατρίδα του και εντάχθηκε στις δυνάμεις εδαφικής άμυνάς της. Η ιστορία θα είχε μεγαλύτερη βαρύτητα, ωστόσο, εάν οι αντιπρόεδροι δεν ήταν «άπειροι» σε αριθμό στη Gazprombank, όπως και σε πολλές άλλες τράπεζες.
Όποιος όμως αναζητήσει υπουργούς, στρατηγούς, επιτελικά στελέχη της κρατικής τηλεόρασης, προεδρικούς συμβούλους και ολιγάρχες, για παράδειγμα στην πρόσφατη «πλήρη λίστα» του Newsweek με εξέχοντες αποχωρήσαντες από το καθεστώς, θα απογοητευτεί. Σίγουρα, μερικές δεκάδες προσωπικότητες του χώρου του πολιτισμού έχουν παραιτηθεί από τις δουλειές τους οι οποίες χρηματοδοτούνταν από το κράτος ή έχουν εγκαταλείψει τη Ρωσία σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την εισβολή στην Ουκρανία – ένας ράπερ εδώ, ένας χορευτής μπαλέτου εκεί, ένας ιδιόρρυθμος σκηνοθέτης ή διευθυντής ορχήστρας παραπέρα – ωστόσο αυτοί δύσκολα μπορούν να θεωρηθούν πυλώνες του καθεστώτος. Αντικαθίστανται εύκολα, τουλάχιστον στα μάτια του Κρεμλίνου.
Κυνική ψυχραιμία
Εάν οι αρουραίοι δεν τρέχουν να το εγκαταλείψουν, το πλοίο δεν βυθίζεται, τουλάχιστον όχι από τη σκοπιά των αρουραίων. Μπορεί κανείς να είναι σίγουρος ότι οι υποστηρικτές του καθεστώτος – ένα μάτσο κυνικών προσωπικοτήτων – λαμβάνουν τις αποφάσεις ζωής τους εν ψυχραιμία. Οι συναισθηματικού χαρακτήρα αντιδράσεις κινήσεις είναι θέμα ημερών, ίσως μιας εβδομάδας – και τα ελάχιστα άτομα από το πλήρωμα του Πούτιν τα οποία ήταν ικανά να αισθανθούν έντονα συναισθήματα για μια επίθεση σε μια γειτονική χώρα εγκατέλειψαν τις θέσεις τους τις πρώτες ημέρες της πολεμικής εκστρατείας.
Οι υπόλοιποι αναζητούν τον αέρα για το άρωμα της ήττας και, παρά τις στρατιωτικές αποτυχίες της Ρωσίας, δεν το μυρίζουν. Κορυφαίοι γραφειοκράτες, αξιωματικοί, διευθυντικά στελέχη, ηγέτες επιχειρήσεων γνωρίζουν τα οφέλη τα οποία παρέχει η συμπόρευση με τον Πούτιν και τους κινδύνους που συνδέονται με μια ανοιχτή άρνηση να ακολουθήσουν τη γραμμή του.
Ο Τινκόφ, για παράδειγμα, αναφέρει ότι αναγκάστηκε να πουλήσει το μερίδιό του στη ρωσική τράπεζα η οποία ήταν το θεμέλιο της περιουσίας του αφότου μίλησε για τον πόλεμο. Η τράπεζα ανακοίνωσε ότι θα αφαιρέσει το όνομα του Τινκόφ, το οποίο φέρει επί του παρόντος. Από την άλλη πλευρά, καθώς ξένες εταιρείες εγκαταλείπουν τη Ρωσία και τα περιουσιακά τους στοιχεία κρατικοποιούνται ή παραδίδονται σε «πιστούς» επιχειρηματίες, το νέο καθεστώς-παρίας της Ρωσίας δημιουργεί ένα συγκεκριμένο, νέο είδος ευκαιριών.
Το σύστημα Πούτιν έχει τροφοδοτήσει και δαμάσει τους ανθρώπους του εδώ και δύο μακρές δεκαετίες. Δεν είναι σαφές τι θα μπορούσε να κερδίσει ένας Ρώσος στρατηγός ή υπουργός καταγγέλλοντας την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση», όπως ο πόλεμος είναι επίσημα γνωστός στη Ρωσία. Ακόμη και τα κατώτερα στελέχη του καθεστώτος που προσπάθησαν να έρθουν σε ρήξη με τον Πούτιν τους τελευταίους μήνες αντιμετωπίζουν απώθηση από μια ιδιαίτερα ζωηρή κοινότητα Ρώσων της διασποράς.
Ρώσοι αντιφρονούντες οι οποίοι ζουν στη Γερμανία εξέφρασαν έντονη διαμαρτυρία όταν η Axel Springer, κολοσσός των μέσων ενημέρωσης, προσέλαβε την Οβσιανίκοβα για να κάνει ρεπορτάζ για τη Ρωσία και την Ουκρανία: γιατί να ανταμείψει κανείς μία προπαγανδίστρια, ενώ πολλοί έντιμοι Ρώσοι δημοσιογράφοι, που δεν είχαν ποτέ απασχοληθεί στις τάξεις της προπαγανδιστικής μηχανής του Πούτιν, παλεύουν για να βρουν εργασία με αξιοπρεπείς αποδοχές στην Ευρώπη;
Όταν ο Κάρνοβιτς-Βαλούα ανακοίνωσε την αποχώρησή του από το RT, η Μαρία Πέβτσιχ, στενή συνεργάτης του φυλακισμένου ηγέτη της εξωκοινοβουλευτικής ρωσικής αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι, ξεκίνησε μια σταυροφορία εναντίον του στο Twitter.
«Μην ψάχνετε στην ψυχή σας για συμπάθεια και εξιλέωση για ανθρώπους οι οποίοι δεν τις αξίζουν», έγραψε. «Είχαν πρόσβαση σε όλες τις πληροφορίες. Κάθε δευτερόλεπτο, είχαν επιλογή. Και την έκαναν».
Η μοίρα του αποστάτη
Δεν χρειάζεται να είσαι πνευματικός κολοσσός για να γνωρίζεις ότι, ακόμη κι αν οι αποστάτες είναι ευπρόσδεκτοι και φαινομενικά ανταμείβονται, κανείς δεν τρέφει πραγματικά θερμά συναισθήματα απέναντί τους – οποιαδήποτε ενθάρρυνση είναι στην πραγματικότητα απλώς ένα περιτύλιγμα για να κάνει την αποστασία να φαντάζει ελκυστική. Μόλις επιτευχθεί ο σκοπός, οι επί μακρόν υπηρέτες του Πούτιν δεν έχουν μέλλον στη Δύση, όπου οι Ρώσοι μετανάστες, αλλά και οι δυτικοί, θα αμφισβητούν πάντα το παρελθόν τους. Ακόμη και στο καλύτερο σενάριο, θα αντιμετωπίζουν πάντα ορισμένα εμπόδια, είτε στη σταδιοδρομία είτε στην επιχειρηματική δραστηριότητά του. Στη Ρωσία, εν τω μεταξύ, μπορούν να ζουν μόνον ως «μη πρόσωπα», καθώς τα ονόματά τους διαγράφονται από κάθε επίσημη πηγή, ενώ η περιουσία, οι συγγενείς και οι φίλοι τους περιέρχονται σε κίνδυνο.
Ακόμα κι αν, κατά βάθος, ορισμένες προσωπικότητες του ρωσικού κατεστημένου – για παράδειγμα, οι λεγόμενοι «συστημικοί φιλελεύθεροι» που ήταν πάντα χλιαροί απέναντι στο ιμπεριαλιστικό σχέδιο του Πούτιν – είναι ενάντια στον πόλεμο και σε ό,τι αυτός σημαίνει για τη θέση της Ρωσίας στον κόσμο, το καλύτερο στοίχημα γι’ αυτούς τους ανθρώπους είναι να κρατήσουν χαμηλό προφίλ και να περιμένουν τι θα απομείνει από την εξουσία του Πούτιν.
Μέχρι στιγμής, ο πόλεμος φαίνεται απίθανο να τον εκτοπίσει, εάν αποκλείσουμε την πιθανότητα μιας σημαντικής ανατροπής στο στρατιωτικό πεδίο – ακόμη όμως κι αν αυτή δεν συμβεί, ο αρχηγός του ρωσικού κράτους γερνάει και φημολογείται ότι πάσχει από διάφορες ασθένειες. Όποιος ενδιαφέρεται να αρπάξει ένα κομμάτι από την πίτα μετά τον Πούτιν, θα πρέπει να βρίσκεται στη Μόσχα ή αρκετά κοντά σε αυτήν, όταν αρχίσει η μοιρασιά.
Η επιστροφή από τη δυτική εξορία είναι απίθανη για τους ίδιους λόγους που λίγοι Γερμανοί μετανάστες (με αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, όπως ο μετέπειτα Δυτικογερμανός καγκελάριος Βίλι Μπραντ) ευημέρησαν στην πατρίδα τους μετά την πτώση του ναζισμού, ενώ πολλοί πρώην ναζί (συμπεριλαμβανομένου, για παράδειγμα, του επίσης Δυτικογερμανού καγκελάριου Κουρτ Γκέοργκ Κίζινγκερ) τα πήγαν πολύ καλύτερα.
Για όσους παίζουν το παιχνίδι αναμονής, το παροιμιώδες πλοίο θα χρειαστεί να πάρει μια πολύ πιο έντονη κλίση πριν κάνουν μια κίνηση και αυτή η κίνηση είναι πιο πιθανό να είναι συμμετοχή σε παιχνίδια ισχύος παρά απόδραση.
Κατάπτωση
Τούτου λεχθέντος, η σχεδόν πλήρης έλλειψη ανοιχτής διαφωνίας εντός του κατεστημένου δεν είναι κάτι που ο Πούτιν θα πρέπει να πανηγυρίζει. Η αδυναμία του ειλικρινούς συναισθήματος την οποία έχει εμφυσήσει στη ρωσική ελίτ, ο ψυχρός υπολογισμός μπροστά σε εξαιρετικά επαίσχυντες συνθήκες αποδεικνύουν ξεκάθαρα την κατάπτωση της ανθρώπινης και πνευματικής ποιότητας της ρωσικής ελίτ.
Όπως έγραψε ο διπλωμάτης Μποντάρεφ στη δήλωση παραίτησής του: «Λυπάμαι που παραδέχομαι ότι όλα αυτά τα 20 χρόνια το επίπεδο των ψεμάτων και του αντιεπαγγελματισμού στο έργο του Υπουργείου Εξωτερικών αυξάνεται συνεχώς. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει απλώς καταστροφικό».
Με επικεφαλής αυτούς τους ανθρώπους, υπό τον Πούτιν αλλά και μετά την αποχώρηση του, η Ρωσία είναι καταδικασμένη να υστερεί και να χάνει.