Παρασκευή, 29 Μαρτίου, 2024

Η επιστροφή στις δύο υπερδυνάμεις

Του Andreas Kluth

Εάν οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες έχουν δίκιο και η Κίνα πρόκειται πραγματικά να εξοπλίσει τη Ρωσία στον γενοκτονικό της πόλεμο της τελευταίας κατά της Ουκρανίας, ίσως εισερχόμαστε σε μια νέα εποχή στις διεθνείς σχέσεις. Ακόμη πιο επικίνδυνη; Αυτό μένει να φανεί.

Ουσιαστικά, η κινεζική στρατιωτική υποστήριξη προς τη Ρωσία θα μετέτρεπε τελικά την ουκρανική σύγκρουση σε πόλεμο δι” αντιπροσώπων μεταξύ δύο εχθρικών μπλοκ, με ένα τρίτο να προσπαθεί να μείνει έξω από τη μάχη. Οι ΗΠΑ, η Ευρωπαϊκή Ένωση και η γεωπολιτική «Δύση» – από τον Καναδά μέχρι την Ιαπωνία και την Αυστραλία – θα προμήθευαν το Κίεβο. Η Κίνα, το Ιράν, η Βόρεια Κορέα, η Λευκορωσία και μερικοί άλλοι «παρίες» – ας τους ονομάσουμε «Ανατολή» – θα βοηθούσαν τη Μόσχα.

Εν τω μεταξύ, οι περισσότερες άλλες χώρες – από την Ινδία μέχρι τη Βραζιλία και μεγάλο μέρος της Αφρικής – θα πλοηγούνταν μεταξύ των δύο αυτών στρατοπέδων. Σήμερα τις αποκαλούμε συλλογικά «Παγκόσμιο Νότο». Στο παρελθόν, αναφερόμασταν σε αυτές ως «Κίνημα των Αδεσμεύτων» – με επικεφαλής την Ινδία και την πάλαι ποτέ Γιουγκοσλαβία – ή απλώς ως «Τρίτο Κόσμο», έναν όρο που μόνον αργότερα άρχισε να υποδηλώνει τις «φτωχές χώρες».

Μνήμες

Σας κούγεται γνώριμο; Η παγκόσμια τάξη η οποία φαίνεται να αναδύεται από τα ουκρανικά ερείπια μοιάζει πολύ με εκείνη του Ψυχρού Πολέμου. Ένας δημοκρατικός και καπιταλιστικός Πρώτος Κόσμος για άλλη μια φορά θα αντιμετώπιζε έναν αυταρχικό (και σε γενικές γραμμές κλεπτοκρατικο-καπιταλιστικό ή «μετακομμουνιστικό») Δεύτερο Κόσμο, με τον Τρίτο να αισθάνεται για άλλη μια φορά πιεσμένος, αγνοημένος, αγανακτισμένος και ανήσυχος.

Οι διεθνείς σχέσεις διαθέτουν φανταχτερές πολυσύλλαβες λέξεις για τέτοιες διαμορφώσεις. Η «τάξη» του Ψυχρού Πολέμου ήταν διπολική. Αυτό δεν σήμαινε ούτε ότι η εποχή ήταν γεμάτη ορθολογική τάξη, ούτε ότι υπήρχαν μόνο δύο ισχυρές δυνάμεις. Απλώς υποδείκνυε τα δύο βασικά κέντρα γεωπολιτικής ισχύος, στην Ουάσιγκτον και τη Μόσχα.

Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 φάνηκε να τερματίζει τον διπολισμό και να εισήγαγε μια νέα μονοπολική εποχή – ή «στιγμή», ανάλογα με την άποψή σας τη για την ανθεκτικότητά της. Οι ΗΠΑ, ως η μόνη εναπομείνασα υπερδύναμη, θα λειτουργούσαν στην πραγματικότητα ως παγκόσμιος «αστυνόμος». Ένας άλλος φανταχτερός όρος γι’ αυτόν τον ρόλο είναι «ηγεμονική δύναμη». Ανάλογα με το πού στον κόσμο βρισκόταν κανείς, αυτά ήταν αποτελούσε είτε υπέροχα είτε τα χειρότερα δυνατά νέα.

Νέα εποχή

Σε κάθε περίπτωση, επρόκειτο για εφήμερη συνθήκη. Για τουλάχιστον την τελευταία δεκαετία, διπλωμάτες και μελετητές ένιωθαν σίγουροι ότι έχουμε προχωρήσει σε μια νέα εποχή. Ο Ζοζέπ Μπορέλ, ύπατος εκπρόσωπος εξωτερικής πολιτικής της ΕΕ, την αποκαλεί «σύνθετη πολυπολικότητα». Οι κύριοι συντελεστές αυτού του συστήματος, πιστεύει, είναι οι ΗΠΑ, η Κίνα και η ΕΕ – δουλεύει άλλωστε στις Βρυξέλλες – με άλλες μεσαίες δυνάμεις να διαθέτουν χώρο για τα «καμώματα» τους, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, της Τουρκίας και της Ινδίας. Μακριά από το να είναι χαρούμενος με αυτή τη «διαρρύθμιση», ο Μπορέλ ανησυχεί ότι μια τέτοια πολυπολικότητα κάνει στην πραγματικότητα δυσκολότερη μια πολυμερή τάξη βασισμένη σε κανόνες.

Οι μελετητές των διεθνών σχέσεων «μαλλιοτραβιούνται» συχνά για το ποιο από αυτά τα τρία συστημικά μοντέλα ευνοεί περισσότερο τη σταθερότητα. Τα μονοπολικά προηγούμενα περιλαμβάνουν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τις κινεζικές δυναστείες Τανγκ και Μινγκ. Ένα πρόβλημα είναι ότι η υπερδύναμη, με την πάροδο του χρόνου, αντιλαμβάνεται την ηγεμονία της λιγότερο ως προνόμιο και περισσότερο ως βάρος, αφού συχνά πρέπει να θέσει τα συμφέροντα του συστήματος πάνω από τα δικά της. Ένα άλλο ζήτημα είναι ότι όλες οι άλλες δυνάμεις μπαίνουν νομοτελειακά στον πειρασμό είτε να κινηθούν ελεύθερες περιορισμών, είτε να συγκρουστούν με τον ισχυρό παράγοντα.

Ο διπολισμός έχει επίσης ιστορικά προηγούμενα, από τη Σπάρτη και την Αθήνα τον 5ο αιώνα π.Χ. έως τη Βρετανία και τη Γαλλία τον 18ο αι. μ.Χ. και, φυσικά, τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση τον 20ο. Εάν ζήσατε την κρίση των πυραύλων της Κούβας, ίσως θυμάστε αυτό το είδος αντιπαράθεσης ως τρομακτικό. Ο διπολισμός, ωστόσο, μπορεί επίσης να απλοποιήσει τη θεωρία των παιγνίων μεταξύ δύο υπερδυνάμεων και να οδηγήσει σε σταθερότητα, όπως η «Αμοιβαία Εξασφαλισμένη Καταστροφή» (με άκρως κατάλληλη συντομογραφία MAD) η οποία μάς έσωσε από το πυρηνικό ολοκαύτωμα κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.

Παραδείγματα πολυπολικότητας περιλαμβάνουν την Ευρώπη του 17ου αιώνα, εκείνη του 19ου μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους ή εκείνη του 20ού, μετά τον Α” Παγκόσμιο Πόλεμο. Στους θαυμαστές της περιλαμβάνονται μελετητές της κλασικής «ρεαλιστικής» παράδοσης, οι οποίοι πιστεύουν ότι η σταθερότητα προκύπτει από αλλαγή της ισορροπίας δυνάμεων μεταξύ πολλών παραγόντων. Και τα πολυπολικά συστήματα, ωστόσο, τελικά καταρρέουν. Ο 17ος αιώνας δοκιμάστηκε στον Τριακονταετή Πόλεμο, ο οποίος άφησε περίπου έναν στους τρεις Κεντροευρωπαίους νεκρό. Η τάξη του μεσοπολέμου του 20ου αιώνα, όπως διαμορφώθηκε, προσωποποιήθηκε στον Μουσολίνι, τον Φράνκο, τον Χίτλερ και τον Στάλιν.

Ψυχρός πόλεμος;

Άλλος ένας Ψυχρός Πόλεμος – υπό την προϋπόθεση ότι θα παραμείνει ψυχρός -δεν θα σήμαινε επομένως απαραίτητα το τέλος του κόσμου, απλώς και μόνο επειδή θα είχε γίνει διπολικός. Θα απαιτούσε ωστόσο νέες προσεγγίσεις. Μια διαφορά είναι ότι το καστ των χαρακτήρων έχει αλλάξει. Οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ εξακολουθούν να είναι οι κύριοι πρωταγωνιστές από τη μία πλευρά. Όμως, ενώ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ο κύριος ανταγωνιστής τους ήταν η Μόσχα, ενώ το Πεκίνο ήταν κάτι σαν φτωχός συγγενής της δεύτερης, οι ρόλοι εδώ έχουν πλέον αντιστραφεί.

Αυτή την εποχή, η Ρωσία υπό τον πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν είναι ο παράγοντας του χάους ο οποίος απειλεί το σύστημα ως σύνολο, χωρίς ωστόσο να είναι ομόλογη των ΗΠΑ ή της Δύσης μακροπρόθεσμα. Εκτοξεύοντας την οργή του σε μια δίωρη ομιλία αυτή την εβδομάδα, ο Πούτιν έμοιαζε περισσότερο με ξέφρενο δικτάτορα παρά με πιθανό συνηγεμόνα.

Η Κίνα υπό τον πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ είναι το αντίθετο. Είναι η μόνη δύναμη η οποία θα μπορούσε να αμφισβητήσει τις ΗΠΑ για την υπεροχή, αλλά έχει επίσης όλο και περισσότερο συμφέρον να διατηρήσει το σύστημα ως τέτοια. Οι υπαινιγμοί αυτής της εβδομάδας από τον Γουάνγκ Γι, επικεφαλής της διπλωματίας της Κίνας, ότι το Πεκίνο θα επιδιώξει να μεσολαβήσει για μια ειρήνη στην Ουκρανία μέσω διαπραγματεύσεων θα πρέπει επομένως να αντιμετωπίζονται με προσοχή, αλλά ταυτόχρονα να μην απορρίπτονται ασυλλόγιστα.

Ανεξάρτητα από το αν χαρακτηρίζει κανείς την εποχή μας πολυπολική ή διπολική, είναι απίθανο να αποδειχθεί ευχάριστη. Η σκέψη με όρους «σφαίρων επιρροής» είναι ξανά στη μόδα, εις βάρος μικρότερων χωρών που βλέπουν τους εαυτούς τους να γίνονται πιόνια στις σκακιέρες άλλων. Η πολυμέρεια – δηλαδή η ρυθμισμένη συνεργασία μεταξύ όλων ή έστω των περισσότερων παραγόντων – θα γίνεται ολοένα και πιο άπιαστος στόχος, ακόμη και τη στιγμή που η κλιματική αλλαγή την καθιστά απαραίτητη. Μόνον ακαδημαϊκοί θα αποκαλούσαν οτιδήποτε απ’ όλα αυτά «τάξη».

By