Οι εκκλησιαστικές ακολουθίες, ο στολισμός του Επιταφίου και η περιφορά του – Η αυστηρότατη νηστεία της ημέρας
Μια από τις πλέον σοβαρές και ιερές ημέρες του ορθόδοξου εορτολογίου είναι η Μεγάλη Παρασκευή. Τη μέρα αυτή «τα άγια και σωτήρια και φρικτά πάθη του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού επιτελούμεν, τους εμπτυσμούς, τα ραπίσματα, τα κολαφίσματα, τας ύβρεις, τους γέλωτας, την πορφυράν χλαίναν, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το όξος, τους ήλους, την λόγχην και προ πάντων τον σταυρόν και τον θανάτον, α δι’ ημάς εκών καταδέξατο, έτι δε και την του ευγνώμονος ληστού, του συσταυρωθέντος Αυτώ, σωτήριον εν τω σταυρώ ομολογίαν».
Εκκλησιαστικά τελετουργικά στοιχεία της: η ακολουθία «των Ωρών» το πρωί με τα Ευαγγέλια και την Αποκαθήλωση και ο Επιτάφιος, το απόγευμα ή το βράδυ. Λαογραφικά στοιχεία: η αυστηρότατη νηστεία (μερικοί δροσίζουν μόνο τα χείλη τους σαν τον Χριστό), η επίσκεψη στα νεκροταφεία (όπου και οι ψυχές πενθούν), τα άφθονα άνθη για τον Επιτάφιο, ο στολισμός και η περιφορά των Επιταφίων.
Η «Αποκαθήλωση», μέσα στις κατάμεστες εκκλησίες λίγο πριν το μεσημέρι, είναι μια από τις πιο αναπαραστατικές σκηνές της ορθόδοξης τελετουργίας. Ο ιερέας παριστάνοντας τον Ιωσήφ από την Αριμαθαία, ανεβαίνει με μικρή σκάλα στον Σταυρό, αποκαθηλώνει τον «Εσταυρωμένο» και τον πηγαίνει με σεβασμό στον Άγιο Βήμα. Από αυτό θα ξαναβγεί κρατώντας το ξαπλωτό νεκρό σώμα του Χριστού για τον Επιτάφιο. Όταν γίνεται η αποκαθήλωση και εκτίθεται σε προσκύνημα η χρυσοΰφαντη παράσταση του νεκρού Ιησού πάνω σε φορητό κουβούκλιο, τότε αρχίζει ο στολισμός τον Επιταφίου. Τον στολισμό κάνουν κορίτσια με όλα τα άνθη της άνοιξης. Τα λουλούδια με τα οποία στολίζεται ο Επιτάφιος ονομάζονται σταυρολούλουδα ή χριστολούλουδα. Αμέσως μετά αρχίζει η συρροή κόσμου και το προσκύνημα του Επιταφίου. Οι προσκυνητές, κυρίως γυναίκες και παιδιά, αφού ασπαστούν τον Επιτάφιο, περνούν κάτω από αυτόν, «για να τους πιάσει η χάρη», όπως λένε. Όταν νυχτώσει, αρχίζει η ακολουθία και η περιφορά του Επιταφίου, που ψάλλεται με λιγότερο πένθος. Ο διάκοσμος, τα λουλούδια και τα φώτα του ναού, μαζί με τους πιστούς, ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν πολλές νέες και νέοι, η περιρρέουσα ανοιξιάτικη ατμόσφαιρα που προοιωνίζεται την Ανάσταση, τα επίσημα άμφια των ιερέων και η υμνολογία συντελούν σε αυτά. Όπως γράφει ο Δημήτριος Λουκάτος : «Το «Αι γενεαί πάσαι» γίνεται για όλο το εκκλησίασμα ένα πολυφωνικό άσμα, που το χαίρονται και οι πιο αυστηροί ρινόφωνοι ψαλμωδοί».
Η περιφορά του Επιταφίου
Η περιφορά του Επιταφίου είναι ένα ελληνικό τελετουργικό γεγονός. Η πομπή του Επιταφίου σχηματίζεται από τα εξαπτέρυγα και τον σταυρό μπροστά, τον Επιτάφιο και τους ιερείς πιο πίσω. Στις πόλεις προηγούνται οι μουσικοί παίζοντας πένθιμα εμβατήρια. Οι πιστοί που ακολουθούν, κρατούν στα χέρια τους αναμμένες λαμπάδες. Κατά διαστήματα η πομπή σταματά σε πλατείες και σταυροδρόμια και εκεί οι ιερείς ψάλλουν δεήσεις. Στο παρελθόν υπήρχαν και συγκρούσεις μεταξύ Επιταφίων που διεκδικούσαν «ένα διάβα» (Δ. Λουκάτος) ή δεν δέχονταν προσβλητικά λόγια για τον στολισμό. Οι Επιτάφιοι σε πολλές περιοχές της χώρας μας, αποτελούν και λόγο προσέλκυσης επισκεπτών. Ένας από αυτούς είναι ο Επιτάφιος στα Καμίνια της Ύδρας. Εκεί, η περιφορά του Επιταφίου του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου γίνεται μέσα στη θάλασσα. Πρόκειται για έθιμο που ξεκίνησε το 1923.
Όσο για τα λουλούδια του Επιταφίου, σ ’αυτά, όπως και στα κεριά της Μεγάλης Πέμπτης, αποδίδεται μεγάλη, θαυματουργή δύναμη. Σε πολλά μέρη μάλιστα, η διανομή τους γίνεται από τον ίδιο τον ιερέα. Βέβαια κάποιες φορές στη θρησκευτική αντίληψη, παρεισφρύει, παράλογα, το μαγικό στοιχείο.
Η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής
Η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής επιβάλλεται από παλιές εκκλησιαστικές διατάξεις. Όπως γράφεται στο Τριώδιο:
«… ουδέ τράπεζαν ιστώμεν ούτε εσθίομεν … Ει δε τυχόν εστί τις ασθενής και υπέργηρως και αδυνάτως έχων… δίδοται αυτώ άρτος και ύδωρ, μετά την δύσιν ηλίου». Παλαιότερα βέβαια η νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής έφτανε στα όρια του ασκητισμού. Χαρακτηριστικό είναι αυτό που λεγόταν από Έλληνες του Πόντου, ότι τη Μεγάλη Παρασκευή «εφτά χρονών παιδί, εφτά φορές λιγώθηκε και νερό δεν του δώκαν να πιεί».
Στις μέρες μας η νηστεία περιορίζεται στο λάδι, εκτός από μερικά πολύ θεοσεβή άτομα που ακολουθούν απόλυτη νηστεία.
Έθιμα της Μεγάλης Παρασκευής που χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου
Ο αείμνηστος Γ.Α. Μέγας αναφέρει μια σειρά από έθιμα που έχουν χαθεί στο πέρασμα του χρόνου. Ας δούμε μερικά από αυτά.
Στην Κορώνη της Μεσσηνίας, το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής παιδιά γυρίζουν στα σπίτια και απαγγέλλουν τα Πάθη του Χριστού. Κρατάνε ένα σταυρό στο χέρι και οι ιδιοκτήτες των σπιτιών τους δίνουν χρήματα, κόκκινα αβγά ή κουλούρια.
Στο Καστανόφυτο Καστοριάς, τα παιδιά του χωριού παίρνουν από την εκκλησία το χελιδόνι (ξύλινο ομοίωμα περιστεριού), που το κρατάνε ψηλά μ’ ένα ξύλο, το στολίζουν με άνθη, το περιφέρουν στα σπίτια και συγκεντρώνουν δώρα, κόκκινα αβγά κλπ.
Στα Τελώνια της Λέσβου, τη Μεγάλή Παρασκευή συνηθίζουν να σηκώνονται τα χαράματα. Πρέπει να επισκεφθούν εννιά η δεκατρία ξωκλήσια, στα οποία ανάβουν κεριά και θυμίαμα.
Στη Ζάκυνθο το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής, γίνεται περιφορά του Εσταυρωμένου στην πόλη.
Τέλος, ο λαός κρατά τη Μεγάλη Παρασκευή, αυστηρότατο πένθος. Χαρακτηριστική είναι κι η αποχή από το χαρτοπαίγνιο στα καφενεία. Από το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, ως το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου οι χαρτοπαίκτες «κρεμάνε τον φάντη».
Τέλος σε πολλές περιοχές την ώρα της περιφοράς του Επιταφίου, ανάβουν φωτιές στις οποίες καίγονται θυμιατά, ενώ σε άλλες καίγεται ο Ιούδας.
Πηγές: Γ.Α. ΜΕΓΑΣ, «ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΛΑΤΡΙΕΑΣ», Έκτη έκδοση, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ», ΑΘΗΝΑ 2007.
Δημήτριος Σ. Λουκάτος, «Πασχαλινά και της Άνοιξης», Γ’ Έκδοση, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, ΑΘΗΝΑ 1995