Του Andreas Kluth
Πατριωτισμός είναι όταν η αγάπη για τον λαό σου έρχεται πρώτη. Εθνικισμός είναι όταν το μίσος για λαούς άλλους πέραν του δικού σου πρυτανεύει. Αυτός ο ορισμός προέρχεται από τον Σαρλ Ντε Γκωλ, εθνικό ήρωα και πρόεδρο της Γαλλίας. Αξίζει να έχουμε τα παραπάνω κατά νου καθώς μπαίνουμε σε μια εκλογική χρονιά στις ΗΠΑ, την πιο σημαντική χώρα από πολλές στις οποίες αυτές οι δύο παραπλανητικά παρόμοιες – και όμως εντελώς αντίθετες – δυνάμεις αναμένεται να συγκρουστούν σύντομα.
Ο Ντε Γκώλ συνέλαβε κάτι λεπτό αλλά μεγάλο. Ο πατριωτισμός, όταν παρατηρείς αυτό το θερμό συναίσθημα να αναβλύζει από μέσα σου, είναι θεμελιωδώς θετικός. Αντίθετα, ο εθνικισμός, όποτε αντιλαμβάνεται κανείς αυτό το συναίσθημα μέσα του (και όλοι το νιώθουμε περιστασιακά), είναι αρνητικός και δυνητικά πολεμοχαρής.
Οι πολιτικοί επιστήμονες περιγράφουν αυτή τη διάκριση ως εκείνη του «περιεκτικού» πατριωτισμού έναντι του «αποκλειστικού» εθνικισμού.
Στόχος ο Άλλος
Ο εθνικισμός, σε αντίθεση με τον πατριωτισμό, χρειάζεται έναν Άλλο ως στόχο της κύριας πηγής ενέργειας του, η οποία δεν είναι υπερηφάνεια αλλά αποστροφή. Αυτός ο Άλλος μπορεί να είναι ξένος ή ντόπιος. Στο παρελθόν, όπως και σήμερα, ο ρόλος αυτός έπεφτε συχνά σε εξωτερικούς εχθρούς αλλά και, ας πούμε, σε μετανάστες, εβραίους ή πολιτικούς εχθρούς στο εσωτερικό. Επομένως, δεν είναι πατριωτικό αλλά εθνικιστικό να εξυμνεί κανείς μια «πραγματική Αμερική», με υπονοούμενα περί μιας ανάξιας και «μη πραγματικής» εναλλακτικής. Και είναι χυδαίο να ισχυρίζεται κανείς -όπως έκανε πρόσφατα ο Ντόναλντ Τραμπ, ένας αυτοαποκαλούμενος εθνικιστής που διεκδικεί μια δεύτερη θητεία ως πρόεδρος των ΗΠΑ- ότι οι παράνομοι μετανάστες «δηλητηριάζουν το αίμα της χώρας μας».
Ο Τζορτζ Όργουελ είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο εθνικισμός είναι «αδιαχώριστος από την επιθυμία για εξουσία», ακόμη και με τίμημα την εμμονή και την αυταπάτη. Ο πατριωτισμός, αντίθετα, είναι τόσο πιθανό να είναι συνεργατικός όσο και μαχητικός. Εξάλλου, οι πατριώτες θέλουν η χώρα τους να ευδοκιμεί, κάτι που γίνεται καλύτερα σε αρμονία με άλλους ανθρώπους, είτε πρόκειται για εγχώριες ομάδες είτε για ξένες χώρες (των οποίων το εμπόριο και οι επενδύσεις μπορούν να κάνουν τη δική σας χώρα πιο πλούσια, για παράδειγμα). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το εξέχον πολυμερές φόρουμ του πλανήτη ονομάζεται Ηνωμένα Έθνη – όχι, ας πούμε, Παγκόσμια Ένωση – μια απόχρωση που διαφεύγει από τους εθνικιστές που περιφρονούν τον ΟΗΕ ως έναν οργανισμό – φόρουμ συζητήσεων για «γκλομπαλιστές».
Όσο διαφορετικοί κι αν είναι, ωστόσο, ο πατριωτισμός και ο εθνικισμός συγχέονται εύκολα. Έχω σκεφτεί πολύ επάνω στο συγκεκριμένο φαινόμενο, γιατί ως διπλός υπήκοος των ΗΠΑ και της Γερμανίας, έχω έρθει σε επαφή με τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι δύο χώρες μου συγχέουν τις δύο έννοιες.
Η μεταπολεμική Δυτική Γερμανία αποδέχτηκε ότι ο υπερεθνικισμός του Τρίτου Ράιχ ήταν κακό πράγμα και δεν είχε προκαλέσει τίποτε άλλο εκτός από βάσανα, γενοκτονία και καταστροφή. Η αναγεννημένη χώρα λοιπόν φιλοδοξούσε να είναι «μεταεθνική», εξιλεωνόμενη για το παρελθόν της και φιλοδοξώντας για μια ανώτερη – υπερεθνική και συνεπώς ευρωπαϊκή – ταυτότητα.
Στην πορεία, όμως, οι Δυτικογερμανοί μπέρδεψαν τον νέο τους μετα-εθνικισμό με τον αντιπατριωτισμό. Το να κυματίζει ή ακόμα και να εμφανίζει κανείς σημαίες ήταν σπάνιο και αποδοκιμαζόμενο, όπως και το να τραγουδά τον εθνικό ύμνο στα αθλητικά στάδια. Στρατιώτες της Bundeswehr φτύνονταν στους δρόμους όταν φορούσαν στολές μέσα σε πόλεις. Το σημείο καμπής ήρθε μόλις το 2006, όταν η Γερμανία φιλοξένησε το Παγκόσμιο Κύπελλο ποδοσφαίρου. Οι Γερμανοί κατετάγησαν τρίτοι σε εκείνο το τουρνουά, ωστόσο απελευθερώθηκαν ψυχοσυναισθηματικά στη χαρούμενη – και ολοζώντανη – γιορτή υπέρ της δικής τους ομάδας και της σημαίας τους, δίπλα σε εκείνες από όλο τον κόσμο.
Η άλλη χώρα μου, οι ΗΠΑ, βρίσκεται στην αντίθετη κατάσταση. Εδώ, σημαίες κυματίζουν και υπάρχουν παντού, από σπίτια μέχρι αυτοκίνητα και ρούχα. Ο εθνικός ύμνος παίζεται σχεδόν σε κάθε αγώνα σχολικού πρωταθλήματος και οι περισσότεροι άνθρωποι όχι μόνο το υποστηρίζουν, αλλά βάζουν το χέρι στην καρδιά τους όταν συμβαίνει. Όταν οι πιλότοι μαθαίνουν ότι ένας στρατιωτικός βρίσκεται στην πτήση τους, το ανακοινώνουν στην καμπίνα, η οποία ξεσπά σε χειροκροτήματα και επευφημίες.
Ο μετα-εθνικιστικός αντιπατριωτισμός της Δυτικής Γερμανίας δεν ήταν ούτε υγιής ούτε βιώσιμος. Πάρα πολλοί Γερμανοί δεν μπορούσαν να διατηρήσουν τα τελετουργικά της εθνικής ντροπής. Σε μια ψυχολογική αντίδραση, κάποιοι έγιναν επιρρεπείς σε έναν νέο εθνικισμό, ο οποίος σήμερα εκδηλώνεται με τη δημοτικότητα-ρεκόρ ενός ακροδεξιού και ξενοφοβικού πολιτικού κόμματος που ονομάζεται Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD), το οποίο καταγράφει ποσοστά γύρω στο 20%.
«Εξαιρετισμός»
Αντίθετα, ο γνήσιος πατριωτισμός των ΗΠΑ μολύνεται πολύ εύκολα με έναν μεσσιανικό «εξαιρετισμό” που δελεάζει τους Αμερικανούς να αγνοούν ή να υπερπηδούν εύκολα τα σκοτεινά κεφάλαια της ιστορίας τους. Ακόμη κι αν το αφήγημα της ελευθερίας είναι κυρίαρχο στην αμερικανική ιστορία, η αλήθεια περιλαμβάνει επίσης τη μαζική υποδούλωση ανθρώπων, την εθνοκάθαρση των αυτοχθόνων πληθυσμών και επεισόδια όπως ο Νόμος Αποκλεισμού των Κινέζων στα τέλη του 19ου αιώνα και ο εγκλεισμός Ιαπωνοαμερικανών σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια του Β” Παγκοσμίου Πολέμου – και φυσικά τον ρατσισμό που πολλοί Αφρο-Αμερικανοί εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή.
Μια πατριωτική κουλτούρα η οποία είναι επιλεκτικά και εσκεμμένα τυφλή στην πραγματικότητα μπορεί να μετατραπεί σε εθνικισμό, όπως οι λευκές ή χριστιανικές παραλλαγές που είναι όλο και πιο δημοφιλείς στην αμερικανική Δεξιά.
Η ένταση μεταξύ πατριωτισμού και εθνικισμού εμφανίζεται επίσης σε μεγάλο μέρος του κόσμου. Στην Πολωνία, ένα εθνικιστικό κυβερνών κόμμα καλλιεργούσε εδώ και χρόνια αποστροφή για τις Βρυξέλλες, τη Γερμανία, τη Ρωσία και τους LGBTQ+, πλέον όμως έχει αντικατασταθεί από μια πατριωτική κυβέρνηση που θέλει να κάνει την Πολωνία συμπεριληπτική και να την ανοίξει ξανά στον κόσμο. Στη διπλανή Ουγγαρία, ένας υπερεθνικιστής πρωθυπουργός, ο Βίκτορ Όρμπαν, δυσφημεί τους εγχώριους Άλλους ενώ προκαλεί τις γειτονικές χώρες με χάρτες της «Μεγάλης Ουγγαρίας» που περιλαμβάνουν τμήματα της Ουκρανίας, της Ρουμανίας, της Σλοβακίας και της Σερβίας. Ο εθνικισμός είναι επίσης σε άνοδο από την Τουρκία και την Ινδία μέχρι την Κίνα και όχι μόνο.
Λόγω του παγκόσμιου τους κύρους, ωστόσο, οι ΗΠΑ είναι πιο πιθανό από οποιαδήποτε άλλη χώρα να κάμψουν την της ιστορίας. Και εδώ, οι ψηφοφόροι στις προκριματικές εκλογές των Ρεπουμπλικανών και στη συνέχεια στις γενικές εκλογές θα ακούνε αδιάκοπα και τα δύο είδη εκκλήσεων τους επόμενους μήνες, την εθνικιστική και την πατριωτική.
Ορισμένοι υποψήφιοι θα χαϊδεύουν το αίσθημα αποστροφής των ψηφοφόρων για διάφορα πράγματα. Άλλοι θα επικαλούνται ιδανικά όπως η αλήθεια, η ευγένεια και η ανεκτικότητα. Κάποιοι θα μιλούν για αμερικανική παρακμή και θα υπόσχονται ένα ανανεωμένο Μεγαλείο. Άλλοι θα γιορτάζουν το μεγαλείο της Αμερικής όπως αυτή είναι αληθινά. Κάποιοι θα απαιτούν πίστη στον εαυτό τους και την ομάδα τους. Άλλοι θα ζητούν πίστη στη δημοκρατία και στο σύνταγμά της. Όλοι θα ντυθούν σε κόκκινο, λευκό και μπλε χρώμα. Άλλοι όμως θα είναι εθνικιστές – και άλλοι πατριώτες. Και μετά, τον Νοέμβριο, μόνον ένας από αυτούς θα κερδίσει.