Tου Ian Buruma
Στη μεταπολεμική εποχή έχουν διεξαχθεί τρία πανεθνικά δημοψηφίσματα στη Βρετανία. Δύο από αυτά ζητούσαν από τους Βρετανούς να απαντήσουν σε μια απλή ερώτηση σχετικά με ένα περίπλοκο ζήτημα. Το 1975, το ερώτημα ήταν εάν η Βρετανία έπρεπε να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Περίπου 2 στους 3 ψηφοφόρους απάντησαν ναι. Το 2016, ήταν εάν η Βρετανία έπρεπε να παραμείνει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κάτι λιγότερο από το 52% ψήφισε όχι.
Ακόμη και οι ένθερμοι υποστηρικτές της ρήξης της Βρετανίας με την ΕΕ δυσκολεύονται τώρα να αναφέρουν ένα αποτέλεσμα του Brexit το οποίο έκανε τη Βρετανία καλύτερη ως χώρα. Ο πρώην διοικητής της κεντρικής τράπεζας του Ηνωμένου Βασιλείου (Bank of England) Μαρκ Κάρνεϊ σημείωσε πρόσφατα ότι ενώ το 2016 η οικονομία της Βρετανίας κινείτο στο 90% του μεγέθους της γερμανικής, τώρα βρίσκεται μόλις στο 70%. Για πολλούς ανθρώπους, συμπεριλαμβανομένων των ιδιοκτητών επιχειρήσεων και των αγροτών, το Brexit ήταν μια καταστροφή. Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι το 56% των Βρετανών πιστεύει ότι το Brexit ήταν λάθος.
Ομοίως, ένας αυξανόμενος αριθμός Αμερικανών πιστεύει ότι η εκλογή ενός ανίδεου, χοντροκομμένου, εμμονικού σελέμπριτι-ναρκισσιστή ως προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών – την ίδια χρονιά με το Brexit – δεν ήταν σοφή κίνηση. Οι ενδιάμεσες εκλογές στις ΗΠΑ τον Νοέμβριο έδειξαν ότι το brand του Ντόναλντ Τραμπ έχει αμαυρωθεί και ότι η επιρροή του στο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα πιθανόν να υποχωρεί.
Διαρκής ζημιά
Ωστόσο, ενώ το Brexit και η εκλογή του Τραμπ προκάλεσαν σοβαρά σοκ τόσο στη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ, φαίνεται ότι η ζημιά του Brexit θα είναι χειρότερη και θα διαρκέσει περισσότερο. Αυτό θα πρέπει να αποτελέσει υπενθύμιση ότι τα δημοψηφίσματα είναι ένας άθλιος τρόπος επίλυσης μεγάλων ζητημάτων.
Τα τέσσερα χρόνια του Τραμπ ήταν σίγουρα αρκετά άσχημα. Εκτράχυνε τον πολιτικό διάλογο, φούντωσε τις ήδη σοβαρές διαιρέσεις εντός των ΗΠΑ και έλεγε τόσο συστηματικά ξεδιάντροπα ψέματα που η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς έχει διαβρωθεί σοβαρά. Επίσης, αρνούμενος να συμμορφωθεί με τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών και πυροδοτώντας τη λαϊκή οργή ενάντια στους θεσμούς στους οποίους βασίζεται κάθε δημοκρατία, συμπεριλαμβανομένης της ανεξάρτητης Δικαιοσύνης και του ελεύθερου Τύπου, υπονόμευσε την εμπιστοσύνη όχι μόνο στους πολιτικούς, αλλά και στο ίδιο το δημοκρατικό σύστημα.
Ωστόσο, η εκλογή ενός κακού υποψηφίου στο ύπατο αξίωμα μιας χώρας δεν είναι πρωτόγνωρη – και μια ισχυρή φιλελεύθερη δημοκρατία μπορεί να επιβιώσει μετά από γκάφες, ακόμη και μετά από φαύλους ηγέτες. Ό,τι και να πιστεύει κανείς για τον πρόεδρο των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν, έχει αποκαταστήσει κάποια ηρεμία στο πολιτικό σώμα. Η ανησυχία των φιλελεύθερων Αμερικανών ότι το τέλος της αμερικανικής δημοκρατίας πλησιάζει δεν είναι τόσο έντονη όσο πριν από έναν χρόνο. Οι σύμμαχοι των ΗΠΑ είναι επίσης λίγο λιγότερο νευρικοί για την πορεία της πιο ισχυρής δημοκρατία του κόσμου.
Παρόλο που οι διορισμένοι από τον Τραμπ δικαστικοί έχουν στρέψει το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ προς μια ριζοσπαστική δεξιά κατεύθυνση που φαίνεται ότι δεν ευθυγραμμίζεται με την πλειονότητα των Αμερικανών πολιτών, οι βασικοί δημοκρατικοί θεσμοί έχουν επιβιώσει από το σοκ της προεδρίας του. Και εφόσον δεν επιστρέψει για άλλη μια θητεία το 2024, μεγάλο μέρος της ζημιάς που έκανε πιθανότατα μπορεί να διορθωθεί.
«Μηχανισμός δημαγωγών»
Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για το Brexit. Το γεγονός ότι η Βρετανία επέλεξε όχι μόνο να αποχωρήσει από την ΕΕ αλλά και από την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά θα συνεχίσει να πλήττει τη βρετανική οικονομία για τα επόμενα χρόνια. Η υπόσχεση ότι αυτή η οπισθοδρόμηση θα αντισταθμιστεί και με το παραπάνω από καταπληκτικές νέες εμπορικές συμφωνίες με τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία και άλλες χώρες μακριά από την Ευρώπη, αποδεικνύεται ότι ήταν ονειρο θερινής νυκτός. Ως αποτέλεσμα, οι περισσότεροι άνθρωποι στη Βρετανία θα είναι σε χειρότερη κατάσταση και η χώρα θα συνεχίσει να υστερεί σε σχέση με τους γείτονές της στο άμεσο μέλλον.
Ο Βρετανός πρώην πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν είχε υποστηρίξει κάποτε ότι η μεταπολεμική, μετα-αυτοκρατορική Βρετανία θα μπορούσε να παραμείνει μια σημαντική δύναμη μόνο εντός της Ευρώπης και όχι σε μια λογική «υπέροχης απομόνωσης», κατά τη φράση που χρησιμοποιούσαν οι σοβινιστές του 19ου αιώνα. Γι” αυτό ήθελε η χώρα του να ενταχθεί στην ΕΟΚ το 1961.
Ενώ η Βρετανία το κατάφερε αυτό μόλις το 1973 λόγω παρεμπόδισης από πλευράς Γάλλου ηγέτη Σαρλ ντε Γκωλ, ο Μακμίλαν αποδείχθηκε σωστός. Παρά τις συχνές προστριβές με τις Βρυξέλλες, η Βρετανία έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Ευρώπη ως μια σταθερά δημοκρατική δύναμη που εξισορροπούσε εξαιρετικά τον κρατισμό της Γαλλίας και τα αφελή φεντεραλιστικά όνειρα της Γερμανίας.
Το δημοψήφισμα του 2016 κατέστρεψε αυτή την ισορροπία και έχει καταδικάσει τη Βρετανία να είναι μια πολύ λιγότερο σημαντική δύναμη. Αυτό είναι το πρόβλημα με τα δημοψηφίσματα. Σε αντίθεση με τις εκλογές με ατυχή αποτελέσματα, δεν μπορούν να αναιρεθούν εύκολα. Στους Βρετανούς έγινε μια όχι τίμια ερώτηση. Το «μένουμε ή φεύγουμε» ήταν ένα παράλογο δίλημμα. Οι άνθρωποι δεν ρωτήθηκαν υπό ποιες προϋποθέσεις θα έπρεπε να φύγει η Βρετανία, τι είδους χώρα ήθελαν ως αποτέλεσμα αυτής της κίνησης και ποια θα πρέπει να είναι η μελλοντική σχέση με την ΕΕ.
Όταν ο Ουίνστον Τσόρτσιλ πρότεινε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος στη Βρετανία το 1945 για να αποφασιζόταν εάν θα επεκτεινόταν η θητεία της κυβέρνησης συνασπισμού του εν καιρώ πολέμου, ο ηγέτης του Εργατικού Κόμματος Κλέμεντ Άτλι αρνήθηκε. Η ιδέα ενός δημοψηφίσματος ήταν «απλούστατα μη βρετανική» κατά την άποψή του. Στην πραγματικότητα, έλεγε τότε, ήταν «ένα όργανο του ναζισμού».
Η Μάργκαρετ Θάτσερ, η οποία λάτρευε τον Τσόρτσιλ και της οποίας η πολιτική ήταν μια πρόκληση ενάντια σε όλα όσα είχε υποστηρίξει ο σοσιαλιστής Άτλι, αποκαλούσε τα δημοψηφίσματα «μηχανισμό δικτατόρων και δημαγωγών».
Είχαν και οι δυο τους δίκιο.