Των Giacomo Tognini και John Hyatt
Οι Ρώσοι ολιγάρχες απολαμβάνουν εδώ και χρόνια έναν πολυτελή τρόπο ζωής που οι περισσότεροι δεν μπορούμε καν να τον φανταστούμε. Δεν ζουν απλώς σε επαύλεις, αλλά περπατούν μέσα σε περίτεχνα διαμορφωμένα συγκροτήματα που θυμίζουν Βερσαλλίες. Δεν ταξιδεύουν απλώς στις θάλασσες με μεγάλα σκάφη, αλλά διασχίζουν τους ωκεανούς με γιοτ που έχουν μήκος όσο το στάδιο Yankee.
Η παραμυθένια αυτή ζωή βρέθηκε υπό απειλή πριν από δύο εβδομάδες, όταν ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έστειλε στρατεύματα στην Ουκρανία. Από το να αντιδράσουν δια των όπλων και να προκαλέσουν ενδεχομένως έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, οι χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής αποφάσισαν να παγώσουν τα περιουσιακά στοιχεία, να απαγορεύσουν τα ταξίδια και γενικά να κάνουν τη ζωή των Ρώσων μεγιστάνων όσο το δυνατόν χειρότερη, με την ελπίδα ότι αυτό θα επιβράδυνε την πολεμική μηχανή του Πούτιν.
Οι ολιγάρχες, ωστόσο, έχουν έρθει αντιμέτωποι ξανά με μια παρόμοια κατάσταση. Στην προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 από τη Ρωσία, 20 δισεκατομμυριούχοι είχαν υποστεί κυρώσεις από την ΕΕ, τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ελβετία και τον Καναδά. Εννέα από αυτούς έχουν πληγεί και μετά την εισβολή στην Ουκρανία στις 24 Φεβρουαρίου.
Έτσι, έχουν μάθει να μεταβιβάζουν την κυριότητα των επαύλεων, των διαμερισμάτων και των έργων τέχνης τους σε συγγενείς. Ανακάλυψαν ότι η χρήση μιας σειράς εταιρειών-βιτρίνα (που μοιάζουν με κούκλες Ματριόσκα) καθιστούσε αδύνατη την κατάσχεση των τζετ και των γιοτ τους από εχθρικές κυβερνήσεις.
Βεβαιώθηκαν ότι τα μερίδιά τους στις εταιρείες ήταν μικρότερα από 50%, διατηρώντας τες εκτός της εμβέλειας των αμερικανικών κυρώσεων. Ακόμη μετέφεραν περιουσιακά τους στοιχεία στις Βρετανικές Παρθένες Νήσους, στη Νήσο Μαν, στην Κύπρο ή στους δύο ρωσικούς φορολογικούς παραδείσους, το νησί Οκτιάμπρσκι και το νησί Ρούσκι, τα οποία δεν μπορούν να «αγγίξουν» τα κράτη που αντιτίθενται στο βομβαρδισμό της Ουκρανίας.
Το πιο σημαντικό είναι, όμως, ότι έχουν επιστρατεύσει δικηγόρους και λογιστές για να δημιουργήσουν έναν ολόκληρο νέο επαγγελματικό κλάδο: τη βιομηχανία καταστρατήγησης κυρώσεων.
»Βιομηχανία καταστρατήγησης κυρώσεων»
Οι δικηγόροι δημιουργούν καταπιστεύματα και δρουν ως υποψήφιοι μέτοχοι, δήλωσε ο Αλέξι Φέλμαν, αναλυτής στην εταιρεία πληροφοριών δεδομένων Sayari Labs που ειδικεύεται στην Ευρασία και τη Ρωσία. Οι δικηγόροι διευκολύνουν τη διακίνηση χρημάτων και την απόκρυψη περιουσιακών στοιχείων. Εκπρόσωποι όλων των δισεκατομμυριούχων που αναφέρονται σε αυτό το άρθρο δεν ανταποκρίθηκαν αμέσως σε αίτημα για σχολιασμό.
Τα αποτελέσματα ήταν σε μεγάλο βαθμό επιτυχημένα. Την περασμένη εβδομάδα, οι γερμανικές αρχές δεν ήξεραν τι να κάνουν με το 156 μέτρων Dilbar, ένα γιοτ που νόμιζαν ότι ανήκε στον υπό κυρώσεις Ρώσο δισεκατομμυριούχο Άλισερ Ουσμάνοφ. Ανακάλυψαν ότι στην πραγματικότητα ανήκει σε μια εταιρεία με έδρα τη Μάλτα που ονομάζεται Navis Marine και είναι εγγεγραμμένη στα νησιά Κέιμαν. Δεν μπορούσαν να το κατασχέσουν, οπότε απλώς το εμπόδισαν να φύγει.
Ο Ουσμάνοφ διαθέτει επίσης δύο σπίτια στο Ηνωμένο Βασίλειο μέσω offshore εταιρειών με έδρα τη Νήσο Μαν και την Κύπρο, όπου οι κανόνες ιδιοκτησίας καθιστούν τα πράγματα ασαφή. Αρκετά από τα ακίνητά του, συμπεριλαμβανομένης μιας βίλας στη βόρεια Σαρδηνία που δεσμεύτηκε από την ιταλική κυβέρνηση την Παρασκευή, έχουν δεσμευτεί από τις βρετανικές και ευρωπαϊκές αρχές, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορεί να τα χρησιμοποιήσει. Αλλά δεν μπορούν να του τα πάρουν.
Οι νόμοι στις δημοκρατικές χώρες τείνουν να ευνοούν τα ατομικά δικαιώματα ιδιοκτησίας, τα οποία οι ολιγάρχες μπορούν να χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους. Ο Αρκάντι Ρότενμπεργκ, ο άλλοτε παρτενέρ του Πούτιν στο τζούντο, κατέχει πολλά ακίνητα στην Ιταλία, μεταξύ των οποίων τρεις βίλες στη Σαρδηνία και ένα πολυτελές ξενοδοχείο στο κέντρο της Ρώμης. Αφού χτυπήθηκε από κυρώσεις της ΕΕ και απαγόρευση ταξιδιού το 2014, τα περιουσιακά στοιχεία του Ρότενμπεργκ δεσμεύτηκαν από τις ιταλικές αρχές. Ο ίδιος προσέφυγε στο Γενικό Δικαστήριο της ΕΕ, το οποίο επικύρωσε τις κυρώσεις το 2016, αλλά ακύρωσε τη «δέσμευση κεφαλαίων» από τις 30 Ιουλίου 2014 έως τις 14 Μαρτίου 2015. Το Forbes διαπίστωσε ότι ο Ρότενμπεργκ και ο αδελφός του Μπόρις, επίσης Ρώσος δισεκατομμυριούχος που υπόκειται σε κυρώσεις, εξακολουθούν να κατέχουν τουλάχιστον ένα από αυτά τα ακίνητα μέσω δύο εταιρειών που είναι εγγεγραμμένες στην Κύπρο. Η μία από αυτές, η Olpon Investments, είναι η ίδια εταιρεία που κατείχε τα ακίνητα για λογαριασμό του Αρκάντι τον Σεπτέμβριο του 2014.
Οι Ρότενμπεργκ ήταν αρκετά έξυπνοι ώστε να χρησιμοποιούν υπεράκτιες δομές τόσο δύσκολα ταξινομήσιμες όσο οι κούκλες Ματριόσκα για να αποφύγουν οποιαδήποτε τιμωρία που σχετιζόταν με το Κρεμλίνο. Μια έκθεση υποεπιτροπής της αμερικανικής Γερουσίας τον Ιούλιο του 2020 περιγράφει λεπτομερώς ένα περίπλοκο σύστημα μέσα από το οποίο οι αδελφοί Ρότενμπεργκ ξόδεψαν περισσότερα από 18 εκατ. δολάρια για αγορές έργων τέχνης τους μήνες που ακολούθησαν την επιβολή κυρώσεων από τις ΗΠΑ τον Μάρτιο του 2014. Απέκτησαν αρκετά έργα τέχνης, συμπεριλαμβανομένου ενός πίνακα του Ρενέ Μαγκρίτ αξίας 7,5 εκατ. δολαρίων, μέσω ενός πλέγματος offshore εταιρειών με έδρα την Κύπρο και τις Βρετανικές Παρθένες Νήσους. Μία από τις εταιρείες, η Milasi Engineering με έδρα την Κύπρο, μεταβιβάστηκε από την ιδιοκτησία του Αρκάντι στον γιο του Ίγκορ τον Ιούλιο του 2014, σε μια κίνηση που η έκθεση περιγράφει ως «αποκλειστικά και μόνο για την αποφυγή των κυρώσεων» με την ιδιοκτησία «σκόπιμα δομημένη ώστε να είναι αδιαφανής για να αποκρύψει τις ταυτότητες των πραγματικών δικαιούχων». Ο Ίγκορ Ρότενμπεργκ είναι επίσης δισεκατομμυριούχος. Τον Απρίλιο του 2018, έγινε ο τρίτος Ρότενμπεργκ στον οποίο επιβλήθηκαν κυρώσεις από τις ΗΠΑ.
Ο βιομήχανος Όλεγκ Ντεριπάσκα υπέστη κυρώσεις από το Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ τον Απρίλιο του 2018, αλλά εξακολουθεί να κατέχει τουλάχιστον τρία ακίνητα στις ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων δύο κατοικιών στο Μανχάταν και ενός αρχοντικού στην Ουάσινγκτον, χάρη σε τρεις Εταιρείες Περιορισμένης Ευθύνης με έδρα το Ντέλαγουερ. Σε δύο από τα σπίτια έγινε έφοδος από το FBI τον Οκτώβριο του 2021, αλλά εκπρόσωπος του Ντεριπάσκα έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι τα ακίνητα ανήκουν σε συγγενείς του.
Ένας άλλος Ρώσος δισεκατομμυριούχος στον οποίο επιβλήθηκαν κυρώσεις από τις ΗΠΑ το 2018, ο Βίκτορ Βέξελμπεργκ, εξακολουθεί να κατέχει ένα σπίτι στα προάστια του Κονέκτικατ και ένα πολυτελές διαμέρισμα στο Μανχάταν μέσω της συζύγου του, Μαρίνα Ντομπρίνινα.
Ο κανόνας του 50%
Μέχρι τώρα, το να φροντίζουν να κατέχουν μόνο το μισό μερίδιο στις εταιρείες που βρίσκονται στο χαρτοφυλάκιό τους είναι μια γνωστή πρακτική στο εγχειρίδιο των ολιγαρχών. Το Γραφείο Ελέγχου Ξένων Περιουσιακών Στοιχείων του Υπουργείου Οικονομικών των ΗΠΑ έχει τον «κανόνα του 50%» που λέει ότι μόνο τα περιουσιακά στοιχεία στα οποία ένα άτομο στο οποίο έχουν επιβληθεί κυρώσεις έχει μερίδιο 50% ή περισσότερο, άμεσα ή έμμεσα, θα μπλοκαριστούν.
Έτσι, τον Ιανουάριο του 2019, ο Ντεριπάσκα μείωσε το μερίδιό του στον κολοσσό μετάλλων En+ Group από 70% σε 44,95% και το Υπουργείο Οικονομικών συμφώνησε να άρει τις κυρώσεις σε βάρος της εταιρείας. Ο Ουσμάνοφ, στον οποίο επιβλήθηκαν κυρώσεις από τις ΗΠΑ στις 3 Μαρτίου, απαλλάχθηκε επίσης από τις κυρώσεις για το μεγαλύτερο περιουσιακό του στοιχείο: το 49% της συμμετοχής του στην εταιρεία χαρτοφυλακίου USM, στην οποία ανήκει μέρος της εταιρείας μετάλλων Metalloinvest, της εταιρείας τηλεπικοινωνιών MegaFon και άλλων. Στην περίπτωση του Ουσμάνοφ, οι κυρώσεις που επέβαλαν οι ΗΠΑ στοχεύουν μόνο το γιοτ του και ένα αεροσκάφος Airbus A340-300 που είναι νηολογημένο στη Νήσο Μαν. Το δελτίο Τύπου με το οποίο ανακοινώθηκαν οι κυρώσεις σε βάρος του Ουσμάνοφ ανέφερε ότι για κάποιο λόγο, ο κανόνας του 50% δεν ίσχυε γι” αυτόν όταν επρόκειτο για επενδύσεις εκτός από το τζετ και το γιοτ.
Ο συγκεκριμένος κανόνας έχει χρησιμοποιηθεί και όταν πρόκειται για συμμετοχές σε ιδιωτικές εταιρείες. Την ίδια ημέρα που χτυπήθηκε από τις κυρώσεις της ΕΕ την περασμένη εβδομάδα, ο βαρόνος του χάλυβα Αλεξέι Μορντάσοφ μεταβίβασε το πλειοψηφικό του μερίδιο στην εταιρεία εξόρυξης χρυσού Nordgold με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο στη σύζυγό του, Μαρίνα.
«Όταν σου επιβάλλονται κυρώσεις, αυτό που προσπαθείς να κάνεις είναι να αποφύγεις οποιαδήποτε επαφή με τα περιουσιακά σου στοιχεία», δήλωσε ο Άρι Ρέντμπορντ, πρώην σύμβουλος της μονάδας Terrorism and Financial Intelligence του αμερικανικού υπουργείου Οικονομικών και επικεφαλής του τμήματος συμμόρφωσης της TRM Labs, μιας εταιρείας που παρέχει εφαρμογές της τεχνολογίας blockchain σε κυβερνήσεις. «Το πρόβλημα είναι ότι μόλις οι ρυθμιστικές αρχές είναι σε θέση να εντοπίσουν μια από αυτές τις εταιρείες-βιτρίνες, την κλείνουν και δημιουργούν μια άλλη».
Οι δισεκατομμυριούχοι ή οι δικηγόροι τους μπορούν επίσης να δημιουργήσουν δαιδαλώδεις ιστούς εταιρικών δομών που είναι σχεδόν αδύνατο να ξετυλίξουν οι αρχές. Ένα παράδειγμα είναι η λεγόμενη »κυκλική ιδιοκτησία», η οποία βοηθά να αποφύγουν τις κυρώσεις αποκρύπτοντας την ιδιοκτησία τους μέσω ενός βρόγχου εταιρειών που κατέχουν μερίδια η μία στην άλλη, αποκρύπτοντας το πόσο πραγματικά κατέχουν ένα συγκεκριμένο περιουσιακό στοιχείο.
Ένα άλλο πλεονέκτημα για τους στοχοποιημένους ολιγάρχες: Οι αμερικανικές αρχές ζουν με τον φόβο ότι οι κυρώσεις θα μπορούσαν να προκαλέσουν συνέπειες που θα βλάψουν τους Αμερικανούς, σύμφωνα με έναν πρώην αξιωματούχο που ζήτησε να διατηρήσει την ανωνυμία του λόγω της ευαισθησίας του θέματος. «Είναι σημαντικό να σκεφτούμε τις επιπτώσεις των κυρώσεων σε πολύ πλούσιους ανθρώπους που έχουν πολύ συγκεντρωμένες συμμετοχές, μερικές φορές σε πολύ βασικά περιουσιακά στοιχεία, τα οποία είναι σημαντικά όχι μόνο για τη Ρωσία, αλλά και για τους εμπορικούς εταίρους παγκοσμίως».
Όταν όλα τα άλλα αποτυγχάνουν, η Ρωσία έχει λάβει εναλλακτικά μέτρα για να σώσει τους ολιγάρχες. Η ρωσική κυβέρνηση έχει αρχίσει να περιορίζει τα δεδομένα εταιρικής ιδιοκτησίας, καθιστώντας πιο δύσκολο για τις αρχές που επιβάλουν τις κυρώσεις να εντοπίσουν περιουσιακά στοιχεία που ανήκουν σε εταιρείες ή άτομα στα οποία έχουν επιβληθεί κυρώσεις. Τον Ιούνιο του 2019, το Ομοσπονδιακό Φορολογικό Μητρώο της Ρωσίας διέταξε ότι οι εταιρείες που είτε κινδυνεύουν από κυρώσεις, είτε είναι εγγεγραμμένες στην Κριμαία, είτε εμπλέκονται στην αμυντική βιομηχανία μπορούν να σταματήσουν να δημοσιοποιούν στοιχεία ιδιοκτησίας.
Επιπλέον, τον Αύγουστο του 2018, η Ρωσία δημιούργησε δύο υπεράκτιες ζώνες, γνωστές ως ειδικές διοικητικές περιοχές (SAR), με σκοπό να προσελκύσει τις μεγαλύτερες ρωσικές επιχειρήσεις να επανεγκατασταθούν στη χώρα, προσφέροντας φορολογικά κίνητρα και ένα ασφαλές καταφύγιο από τις κυρώσεις των ΗΠΑ. Σύμφωνα με την καταμέτρηση του Forbes, τόσο ο Ντεριπάσκα όσο και ο Βέξελμπεργκ μετέφεραν τουλάχιστον 14 εταιρείες, συμπεριλαμβανομένης της En+ Group και του γίγαντα αλουμινίου Rusal, από το Τζέρσεϊ και την Κύπρο στις ρωσικές SAR.
Όλα όμως είναι ανοιχτά αν η Κίνα, τα αραβικά βασίλεια της Μέσης Ανατολής και άλλοι βασικοί εμπορικοί εταίροι αποφασίσουν να μπουν στο »παιχνίδι» των κυρώσεων. «Έχετε περισσότερες πιθανότητες να αποφύγετε τις κυρώσεις εάν έχετε έναν άλλο εμπορικό εταίρο που έχει διαφορετική άποψη για την εξωτερική πολιτική» από τις χώρες που επιβάλλουν κυρώσεις, δήλωσε ο James Reardon, ανώτερος συνεργάτης της ελβετικής δικηγορικής εταιρείας MLL. Αυτό το μάθημα, είπε ο Reardon, διδάχθηκε από τις κυρώσεις των ΗΠΑ στο Ιράν, οι οποίες δεν ήταν απολύτως αποτελεσματικές χάρη στους οικονομικούς δεσμούς του Ιράν με την Ευρώπη.
Ένα άλλο εμπόδιο είναι οι νέες ομάδες εργασίας που ανακοίνωσαν οι ΗΠΑ και οι Ευρωπαίοι σύμμαχοί τους. Η ομάδα «KleptoCapture» που δημιουργήθηκε την περασμένη εβδομάδα από τον υπουργό Δικαιοσύνης των ΗΠΑ Μέρικ Γκάρλαντ, για παράδειγμα, θα προχωρήσει σε κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων που ανήκουν σε άτομα στα οποία έχουν επιβληθεί κυρώσεις.
Οι ειδικές ομάδες, ωστόσο, χρειάζονται χρηματοδότηση και στενό συντονισμό μεταξύ των κυβερνήσεων, ιδίως όταν πρόκειται για την ανταλλαγή δεδομένων όσον αφορά την ιδιοκτησία. Είναι ένα πράγμα να εφαρμόζουν κυρώσεις η Ελβετία, το Μονακό και τα νησιά Κέιμαν, που είναι εδώ και καιρό γνωστά για την ουδετερότητά τους και για την υποδοχή ρωσικών χρημάτων και άλλο να αντιστρέψουν δεκαετίες μυστικότητας.
Η επιβολή περισσότερων μέτρων θα μπορούσε να είναι καθ” οδόν: Ο Ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ντράγκι πρότεινε τη δημιουργία ενός διεθνούς δημόσιου μητρώου για κάθε Ρώσο ολιγάρχη με περιουσία άνω των 11 εκατ. δολαρίων, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο φαίνεται να προχωρά σε ένα μητρώο ακινήτων που ανήκουν σε υπεράκτιες εταιρείες.
Στις ΗΠΑ, ο νόμος για την εταιρική διαφάνεια, που ψηφίστηκε αρχικά τον Ιανουάριο του 2021, θα απαιτεί από τις εταιρείες να γνωστοποιούν τους πραγματικούς ιδιοκτήτες τους στο δίκτυο καταπολέμησης οικονομικών εγκλημάτων του Υπουργείου Οικονομικών μέχρι τα τέλη του 2022 ή τις αρχές του 2023. Μπορεί επίσης να απαιτήσει το ίδιο και για τα καταπιστεύματα – ένα όχημα που χρησιμοποιείται συνήθως σε πολιτείες όπως η Νότια Ντακότα και το Γουαϊόμινγκ από δισεκατομμυριούχους που επιδιώκουν να αποκρύψουν την κυριότητα των περιουσιακών τους στοιχείων και να τα κρατήσουν μακριά από πιστωτές ή πρώην συζύγους.
«Αν αφαιρείτε όλο και περισσότερα ασφαλή μέρη και τους τρόπους απόκρυψης, τότε το κάνετε πιο επικίνδυνο και πιο δύσκολο, και αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι θα έχουν λιγότερη τάση να κρύβονται σε υπεράκτιες εταιρείες», δήλωσε ο Rasmus Corlin Christensen, μεταδιδακτορικός ερευνητής σε θέματα διεθνούς πολιτικής οικονομίας και φορολογίας στη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων της Κοπεγχάγης. «Υπάρχει πλέον μεγάλη ώθηση για τα πιο ισχυρά κράτη στον κόσμο να χρησιμοποιήσουν την πολιτική, χρηματοπιστωτική και οικονομική τους δύναμη για να επιβάλουν την αλλαγή».
Αλλά προς το παρόν, χάρη στους δικηγόρους τους, στους χαλαρούς κανόνες, στους φορολογικούς παραδείσους και σε άλλους διευκολυντές σε όλο τον κόσμο, οι Ρώσοι ολιγάρχες μπορούν να γλιτώσουν από μερικές από τις χειρότερες πτυχές των οικονομικών κυρώσεων και να συνεχίσουν τις δραστηριότητές τους.